Kiliseden Kültür Merkezine: Surp Yerrortutyun Kilisesi’nin Malatya Kent Belleğindeki Yeri

Malatya Ermeni Surp Yerrortutyun (Üç Horan) Kilisesi

"Birliğimizi, bütünlüğümüzü, hareket noktası ve ne idüğü belirsiz soy sop tefrikasında aramaktansa , hangi coğrafyanın ve iklimin insanları olduğumuzu öğrenmeliyiz.

Bizi geçmiş geleceğimize ulaştıracak yol bu. Ve bizim geleceğimiz temelinde de tarihi diye bildiğimiz iklim ve coğrafya şartları, gerçekleri var.

Kimsin diye değil, daha önce nerelisin diye sorar ya bizim insanımız. Gözünüzü gönlünüzü açıp görün ki yerden göğe kadar haklıymış! Vatan, pekala ırktan önce gelirmiş. Bize lazım olan da bu gerçeği kabullenmektir!( Hakkı Devrim, Radikal, 8 Ocak 2010)"

Adını unutan yüzlerce tarihi eserlerimizden biri Merkez Çavuşoğlu Mahallesi'nde yer alan

Malatya’da halk arasında Taşhoran Kilisesi olarak bilinen, tarihi kaynaklarda asıl adı Ermeni ‘Üç Horan- Surp Yerrortutyun, Taş Kilisedir.

Restorasyon ile, tarihi kiliseye 19 tonluk demirden kubbe yapılmıştır.

Harabe halindeyken Selahattin Gürkan'ın Malatya Büyükşehir belediye Başkanlığı döneminde onarılan kilise Taşhoran Kültür ve Sanat Merkezi adıyla, aynı zamanda da Hristiyan vatandaşlar için törenle ibadete açılmıştı.

Taşhoron Kilisesi olarak bilinen ve yeni ismiyle Taşhoron Kültür ve Sanat Merkezi’nin açılışına Malatya Valisi Aydın Baruş, Malatya Büyükşehir Belediye Başkanı Selahattin Gürkan, Türkiye Ermenileri Patriği Sahag Maşalyan, Adıyaman ve çevre iller Metropoliti Ğriğoriyos Melki Ürek, STK temsilcileri, kurum müdürleri, vatandaşlar katılmıştı.

Patrik Maşalyan 29 Ağustos 2021 sabahı kilisedeki ilk ayine de başkanlık etmişti.

KÜLTÜR TURİZM İL MÜDÜRLÜĞÜNE , VE BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ'NE SESLENİYORUM:

Ülkemizde ve Malatya'da kahverengi yol levhası olmayan nice tarihi, turistik yerler var. Bu yerlerin kahverengi levhası olmayınca yerli ve yabancı gezginler bu yerleri görmekten mahrum kalıyorlar.

Malatyada benim gezerek gördüğüm yüzlerce tarihi eserin kahverengi levhası yazılıp asılmamış.

Birkaç örnek;

- Yazıhan Kızıldeli Sultan Türbesi

-Yazıhan Fethiye mah. Uzun Hasan Camii

-Yeşilyurt Taşhoran Ermeni Kilisesi

- Battalgazi Zeynel Abidin Türbesi

-Battalgazi venk Ermeni Şapeli

-Battalgazi Tenekeli camii

-Battalgazi İskender camii

-Sevserek Han

Battalgazi İlçesi, Yaygın mahallesinde bulunan yapı

-Hekimhan Surp Pırgiç kilisesi( Eski Cezaevi)

- Hekimhan Köprülü Mehmet Paşa Camii

Her kentin bir hafızası ve hafızası sayesinde kimliği vardır. Toplumu bir arada tutan ve ona kimlik kazandıran değer kültürdür. Çünkü kültür insanlar tarafından oluşturulan ve insan yaşamına yön veren bir olgudur. Kolektif hafıza ve kimlik de insan eliyle oluşturulan kültür sayesinde şekillenmektedir. Ancak kent de insan gibi yaşayan bir varlık olduğu için sürekli bir değişim içerisindedir. Bu sebeple, kentlinin hafızasına kazınan kente ait yapılar, zaman içerisinde birtakım değişiklikler geçirerek yaşamını sürdürebilmektedir. Bu örneklerden birisi de Malatyada 19. yüzyılda Surp Yerrortutyun Kilisesi olarak inşa edilen; ancak günümüzde Taşhoran Sanat ve Kültür Merkezi olarak işlevini sürdüren yapıdır.

Değerli Malatya HAYDer Üyelerinin ve Dostların , Facebook sayfalarında 31 Temmuz 2022 Pazar günü; " Surp Yerrortutyun ( Üç Horan) kilisesinde ayin yapılacağı, akabinde programa mezarlık ve Venk ziyaretleriyle devam edileceği " şeklinde paylaşım yapılmıştı.

Kahverengi tabelası olmayan kilisenin 2021 yılında Malatya Büyükşehir belediyesince restorasyonu yapılmıştı.

- Yazıtlar (Kitabe), tarihi binaların kimlik kartlarıdır. Ana Kapının üzerinde yer alan kitabenin hemen alt kısmına Ermenice, Türkçe ve İngilizce anlamlarının ve restorasyon tarihlerinin yazılması daha da anlamlı olacaktır.

Kitabesinde; “ Bu kutsal tapınak, kutsal mekan, dua ve şükretme evi, Malatya Ermeni Milleti tarafından Surp Yerrortutyun (Aziz Teslis) adına inşa edilmiştir. "Ermeni çocukları, haydi, sevgiyle gelin buraya Üçlü Birliğin yüceliğinin şarkısını söylemeye.“ diye yazmaktadır.

Bir zamanlar kilisenin yıkılmış olan ahşap kubbesinin tavan bezemesinde

"merkezden başlamak üzere burgu motifinin yanı sıra geniş bir çembere ekli sekiz adet demet yer almakta ve bunu takip eden sırada yine aynı sayıda kanatlı, uzun, saçlı, kısa kollu pileli elbisesi olan el ele tutuşmuş birbirine benzeyen ve cepheden tasvir edilen kadın figürleri (azizeler) bulunmaktadır. Diğer sahnede azizelerin ayak hizasında aynı şekilde cepheden tasvir edilen erkek figürleri yer almıştır. Bunlar da el ele tutuşmuş olmalıdırlar. Motifler bej zemin üzerine kırmızı, siyah boya ile yapılmıştır.

(Türkiye Kültür Portalı Malatya- Taşhoran Kilisesi yazısından alıntı.)

Restorasyonda nedense fotoğraftaki tavan freskleri yapılmamıştır. Restorasyondan sonra kilisenin

Kitabesinin yazılmamasının, üstelik kitabe yerine yalnız restorasyon tarihinin yazılmasının

çok büyük bir eksiklik olduğunu düşünüyorum.

Restorasyon tabelasındaki kilise adı yanlıştır. Malatya Çavuşoğlu mahallesinde bulunan halk arasında Taş Horan kilisesi. Gerçek adı Surp Yerrortutyun ( Üç Horan)Gregoryan Ermeni Kilisesi olan bu yapı

uzun bir dönem askeri depo olarak kullanılmış, sonra da harabe halde bırakılmıştır ...

Surp : kutsal anlamına gelen ermenice sözcük. ermeni kiliselerinin hemen hemen hepsinin başında bulunur ve kimi hastaneler, önemli dini sahsiyetler, azizler bu sıfatla anılırlar.

Yerrortutyun : Ermenicede trinity (baba, oğul, kutsal ruh) anlamına geldiğinden, bu adı almış birçok kilise bulunmaktadır.

MALATYA, ERMENİ SURP KRİKOR LUSAVORİÇ VANKI (Manastır)Kahverengi tabelası olmayan Dinsel ve Kültürel Yapı

Battalgazi Çamurlu Mahallesinde Venk Kilisesi Surp Asdvadzadzin ( Meryem Ana) Ermeni Kilisesinin de restorasyonu 2021 'de Malatya Büyükşehir Belediye Başkanı Selahattin Gürkan döneminde tamamlandı. Çevre düzenlenmesi yapıldı.

*Venk Manastırı. Venk ya da" Vank" Ermenicede manastır anlamına gelmektedir.

Bazen ihaleyi alan şirketler ; (Vakıflar, Kültür Bakanlığı, belediyeler) ellerindeki tescilli kültür varlıklarına restorasyon adı altında geri dönüşü olmayan tahribatlar yapabilmektedirler. Röleve, restitüsyon projeleri yapılmadan gelişi güzel ehil olmayan şirketlere verilen ihaleler neticesinde pek çok tarihi bina eski halini aratır boyutlara gelmiştir. Restore edilen eserlerin adları, binaların geçmişi ile ilgili olarak, açık ve anlaşılır yazılmalıdır.

Vank Manastırının ana giriş kapısı üstündeki , eski kitabenin akıbeti ; ya müzede , ya da kırılmış veya kayıp olmuştur ki Restorasyon yapıldıktan sonra kitabesinin olmadığını gözlemledim.

Malatya Surp Krikor Lusavariç - Venk -

Şinvetsav Turıs Surp Krikori

Tseramp Simeovn Yebisgobosi:

İ Tvin hy: BTSI ( 888 = 1439 )Mardi

Hişadagin Tsev Dznoği

yazmaktadır.

Ermeni Kilisesi Kitabesi

Orijinal kitabesinin yeniden Ermenice yazılması,Restorasyon için yazılan kitabede Kilisenin tarihi kaynaklarda geçen orijinal adının yazılması gerekmektedir.

Surp Asdvadzadzin kim?

Meryem Ana göğe alındı, dirildi.

'Verapohum Surp Asdvadzadzin', yani Meryem Ana'nın göğe alınışı Ermeni Apostolik Kilisesi'nin beş büyük bayramından biri. Olay İncil'de yazılı değil, biz bunu Kilise geleneğinden öğreniyoruz."

Gezgin öğretmen olarak bir önerim; Venk kilisesinin yamacında yolun üstünde okul, altında da okulun lojmanı bulunmaktadır. Hatta Kilisenin doğu tarafına ihata duvarının bitişiğine yakın zamanda bir ev yapılmıştır. Venk( Çamurlu) mahallesinde yeterli sayıda öğrenci olmadığından taşımalı eğitim yapıldığı için bu binalar kaderine terk edilmiş ve harabe haldedir.

İlkokul ve lojmanı Kilise bahçesine bitişik.

Harabe halde bulunan bu binaların yerine güzel bir seyir terası ve sosyal tesis yapılması durumunda hem Malatya halkı hem de gelen turistler acil ihtiyaçlarını karşılayabilecekler. Malatya'yı Battalgazi ilçesini, Yıldıztepeyi, Orduzuyu, Karakaya Barajını, Elazığ yolunu, Baskil Abdulvahap ziyaretini ve Muşar dağındaki kartal yuvası gibi bin yıllık Kadim Süryani Mor Ahron manastırını kuşbakışı seyredebileceklerdir.

Surp Yerortutyun kilisesi restorasyondan sonra, bir yandan Malatya’da yaşayan , hristiyan cemaat mensuplarının inanç gereksinimlerini karşılarken, diğer yandan da şehrimizin kültürel değerlerine ve inanç turizmine önemli bir katkı sağlamaktadır.

UNESCO Dünya Mirası Listesi'ne giren Malatya'daki Arslantepe Höyüğü'nün geniş kitlelere tanıtılması amacıyla düzenlenen "Melita'dan Malatya'ya Kültür ve Sanat Günleri Arslantepe Buluşması" amacıyla

Bu kilisede Büyükşehir Belediyesi Sanat ve Kültür Merkezi organizasyonu ile açılışından günümüze kadar güzel etkinlikler yapılmıştır ve yapılmaya devam etmektedir.

-Fotoğraflarla Taşhoran Sergisi.

-Kilisede şimdiye kadar Dünyada ilk defa

Demirci Yusuf Bayyiğit'in "Geçmişin İzindeDamascus" sergisi açıldı.

- 1. Fotoakademi Sergisi.

Türkiyenin 50 Akademisyenin bir araya geldiği sergi.( İlk defa akademik fotoğraf sanatçılarının bir araya gelerek açtığı sergi

- İnönü Üniversitesi" İşler nasıl" Resim sergisi.

İçerik sanayi bölgesinin atık malzemeleri ile geri dönüştürülerek yapılan ensterasyon sergisi. Malatyada ilk defa yapıldı.

- Cuma, Cumartesi, Pazar konulu Sergi.

İçerik; Üç semavi dinin ibadet alanları ve ritüelleri ile ilgili fotoğraf sergisi.

Bu serginin Dünyada 16. durağı Malatya

31 Temmuz 2022' de yurt dışından ve yurt içinden gelen Malatyalı Ermeni Süryaniler ve bölgede bulunan Hristiyan cemaat kiliseyi ziyaret edecekler. Ve yapılacak ayine katılacaklardır.