MALATYA- BATTALGAZİ KÖŞK MİNARELİ İSKENDER CAMİİ

TC. Malatya Valiliği Çevre ve şehircilik il Müdürlüğünün 15.10.2020 tarihli Afet etkileri yazısında 04.08. 2020 tarihinde meydana gelen merkez üstü Pütürge olan depremde hasar gören İskender Camisinin yapılan incelemede ' ağır hasarlı' olduğu tespit edilmiş olup can ve mal güvenliği açısından gerekli önlemlerin alınması hususundaki yazısı ile cami kapatılmıştır...

Malatya Vakıflar Bölge Müdürlüğünün İskender camisi ile ilgili rapor yazısının 'değerlendirme' bölümünde...

Söz konusu cami mimari, üslup, süsleme ve tarihi bakımdan 2863 sayılı yasa kapsamında kaldığından tescil edilmesi ve grubunun I. grup olarak belirlenmesi tarafımızca uygun görülmüştür. Konunun görüşülmek üzere Sivas Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü’ne gönderilmesi hususunda gereğini arz ederiz. 22.02.2019 "görüşündedir.

İskender Mahallesi sakinleri ve İskender Camisi Derneği Yönetim Kurulu Başkanı Adil Ocak ile yaptığım görüşmede 1890 yılında yapılan Battalgazi Müftülüğüne bağlı olarak faaliyet gösteren 130 yıllık tarihi İskender Mahallesi Cami’nin depremde hasar görmesinden nedeniyle, tarihi taş duvarlı köşk minareli kısmının tescili yapılarak onarılmasının yanı sıra 550 metrekarelik arsası bulunan caminin yeniden yapımı için hem hayırseverlerden hem de ilgili kurumlardan yardım beklediklerini söyledi...

*****

İSKENDER CAMİİ

Malatya Vakıflar Bölge Müdürlüğüne görevli Müze Araştırmacısı Selda YILDIRIM ve Mimar Ömer YAŞASIN müdürlüğe verdikleri İskender Camisi raporu " İskender Camii 2863 Sayılı Kanun kapsamında tesciline yönelik konu mahallinde incelenmiş olup, yapılan inceleme sonucunda ...

Genel Tanım:

İskender Camii, Malatya Battalgazi İskender Mahallesi, Neşriyat Sokağı üzerinde 8 numarada yer almaktadır. Cami, tapuda 84 ada, 54 parsel numarasında kayıtlıdır.

. Caminin Giriş Kapısı

Caminin mülkiyeti Hidayet Mahallesi Vakfına aittir. Doğu-batı istikametinde bir arazi üzerine yerleştirilmiş olan cami, bir avlu içerisinde bulunmaktadır. Kuzeyinde sonradan yapılmış olan son cemaat yeri, doğusunda lojman, kuzeybatıda minare ve avlu içerinde yer alan ve sonra da eklenmiş olan mekânlar, abdest alma yeri ve heladan oluşmaktadır.

Mimari Özellikler:

Cami taş ve kerpiç kullanılarak inşa edilmiştir. Taş ve kerpiç duvarlar içten ve dıştan sıvalıdır. Kesme taş kuzeybatı köşede yer alan avluya giriş kapısı ve onun üzerinde yer alan minarede kullanılmış olup bu kısımlar sıvasızdır. Günümüzdeki hali ile harimin üstü kontrplak, son cemaat yerinin tavanları ahşap hatıllı, zemin ahşap kaplı olup üst örtü ise saç kaplıdır.

Köşk minareye çıkılan dış duvara bitişik13 basamaklı taş merdiven

Cami doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen planda olup, içten içe yaklaşık 10 m. x 5.50 m. ölçülerinde inşa edilmiştir. Cami; harim ve ona kuzeyde bitişik olan aynı doğrultuda son cemaat yeri ile kuzeybatı köşesinde yer alan minareden oluşmaktadır. Sonradan yapılmış olan son cemaat yeri harimin kuzeyinde yer almaktadır. Minare avlunun kuzeybatı köşesine yerleştirilmiş olan girişin üzerinde yer aldığından taş basamaklı merdivenden çıkılarak minareye geçilmektedir. Minare çardak minare şeklindedir.

İskender camisinin Harime, kuzeyinde yer alan kaş kemerli kapı açıklığına yerleştirilmiş olan ahşap kapıdan geçilerek girilmektedir. Dikdörtgen planlı harimde kontrplak üst örtü duvarlara oturmaktadır. Harim; doğu duvarda iki tane, batı duvarda üç tane, kuzey duvarda dört tane ve güney duvarda iki tane olmak üzere toplam 11 tane çeşitli boylarda dikdörtgen formdaki ahşap pencere ile aydınlatılmaktadır.

Süsleme:

Oldukça sade olan harimde dikkate değer unsur mihraptır. Girişin tam karşısında yer alan mihrap yarım yuvarlak niş şeklinde tasarlanmıştır. Sade olan mihrap hafif dışarı doğru taşırılmış şekilde tasarlanmıştır. Kavsarası mukarnaslı olup, mukarnasın iki yanına dal ve çiçek motifleri işlenmiştir. Mihrap köseliklerine ise madalyon içerisinde yer alan birer çiçek motifi yerleştirilmiştir. Mihrabın hemen solunda köşede yer alan ahşap minber oldukça sade olup, ayna kısmının ortasına bir adet madalyon yerleştirilmiştir. Madalyonun etrafı ise üç adet içerisi boş küçük yuvarlak plastikler ile hareketlendirilmiştir. Harime giriş kapısının yerleştirilmiş olduğu dekoratif kaş kemerli kapı açıklığı ve hemen solunda yer alan mihrabiyenin kademeli olarak tasarlanmış kavsarası, son cemaat yerini sadelikten bir nebze de olsa kurtarmıştır.

Mihrap

Caminin bezemesel anlamda en dikkate çeken yeri ise kuşkusuz kuzeybatı köşesinde yer alan avluya girişin sağlandığı kapı ile onun üzerinde yer alan çardak minaresidir. İç içe yerleştirilmiş iki kemer açıklığından oluşan kapıda en dıştaki kemer sivri kemer formunda içteki küçük olan kemer ise basık kemer formunda tasarlanmıştır. Dıştaki kemerin iki yanına bir tanesi deforme olmuş alçak kabartma tekniğinde yapılmış rumi motiflerinden oluşan üçgen bir pano yerleştirilmiştir. Kapı açıklığının iç kısmında kalan basık kemerin iki yanına ise madalyon içerisinde yer alan Mühr-i Süleyman motifi ve geometrik desenler işlenmiştir. Bu giriş kapısının hemen üstünde yer alan minare ise çardak minare şeklinde tasarlanmış olup kaş kemerler ile bağlı dört yuvarlak sütun üzerine oturan piramidal bir külaha sahiptir. Külahın üzerinde metalden hilal şeklinde âlemi yükselmektedir.

Kuzeybatı köşede yer alan giriş üzerinde iki adet kitabe yer almaktadır. Kitabelerden bir tanesi kapı kemer açıklığını taşıyan yan duvarlar üzerinde alt seviyede kullanılmıştır.

Ermenice değil Süryanice yazılı iki satır kitabe devşirme malzeme

Ermenice iki satır olan bu kitabe muhtemelen devşirme malzemedir. İkinci kitabe ise kapı iç kemerinin hemen üzerinde yer almakta olup, 28x27 cm ölçülerinde olan bu kitabe, taş üzerine alçak kabartma tekniğinde, talik hat ile yazılmıştır.

Minber köşk minare şeklinde

Tarihlendirme:

Camide avluya girişin sağlandığı kuzeybatı köşede yer alan kapı üzerinde yer alan kitabede yazılar okunamayacak kadar bozulmuş olup, en alt satırda H. 1299-M. 1882 tarihi okunabilmektedir. Müftülüğün avlu duvarlarına astığı levhada ise 1890 tarihi yazmaktadır. Caminin yapı tarihi olarak 1882 yılını temel almak kanaatimizce daha doğru olacaktır.

H - 1299 M. 1882 tarihli kitabe . Yazı silik olduğundan okunamadı.

Değerlendirme:

***

Köşk Minareli Camii örneği İskender Camisi

Köşk Minare avlunun kuzeybatı köşesine yerleştirilmiş bir adet kesme yontu taş 13 basamaklı merdivenle ezanlığa ( köşk minare, baldaken) ulaşılmaktadır. 2015 yılında ezanlığın üstü ve cami çatısı saçla kapatılmıştır. Çirkin bir görüntü oluşturmuştur.

***

Ülkemizde turizmin gelişmeye başlamasıyla Andolu'yu birçok yerli ve yabancı turist gezmeye başlamıştır.

Turistlerin tarihi eserleri gezerken gördükleri ' köşk minarenin' ne olduğunu sormaktadır. Maalesef pek çok rehber , gezi yazısı yazan, videosunu çeken , hatta cami imamı bile yeterli bilgiye sahip olmadıkları için bu kilisenin camiye çevrilmesiyle kilise çan'ının söküldüğünü ve köşk minareye çevrildiğini söylemektedirler.

Gerçekte alakası olmayan menfi propogandası yapılan bu yanlış anlaşılmanın düzetilmesi ve bu yapı tarzının Anadolu'da, hatta Balkanlarda köşk minarelerin doğrudan yapıya veya avlu duvarının bir cephesine bitişik merdivenle çıkılan bir şerefeden ibaret köşk tipi minareler bulunmaktadır. Baldeken tarzı / minber minare Anadolu Türk mimarisinde Selçuklulardan başlayarak Osmanlı devleti döneminde ve ardından Türkiye Cumhuriyeti devletinde de türbe mimarisi dışında köşk, mescid, ezanlık ve şadırvan gibi yapılarda uygulanmıştır...

***

Kültür Bakanlığı, Diyanet İşleri Başkanlığına bağlı müftülükler, Vakıflar Bölge Müdürlükleri işbirliği içinde bütün camilerin tarihi olsun, olmasın mimari özellikleri ve tarihçesi bir levhaya yazılıp uygun bir yere asılmalıdır. Camilerin birer birifing dosyası tarihçileri ,fotoğrafları ile birlikte hazırlanarak bir nüshası camilerde diğer nüshası Müftülüklerde olmalıdır.

İskender Camii Tarih 2015 (alıntı)

Mimari yapı olarak ana hatlarıyla bir kiliseye atrium (avlu), narteks (ön mekan), naos (cemaatın toplantı yeri, apsis (altar odasının doğusunda yarım kubbeli mimari unsur) bölümleri ve çan kulesi Hıristiyanlığa ait motif, haçlar, kitabesi ve tarihi yazılı belgesi olur. Bu özelliklerin hiçbiri bu tür mescitlerde görülmemektedir.

Malatya - Yeşilyurt İlyas Tenekeli camii Köşk Minareli

İskender Camisi gibi aynı mahallede 1895 tarihli İlyas Tenekeli Camisinin de köşk tipi minaresi vardır.

Nevşehir- Gülşehir ilçesi Kaya( Süleyman Ağa) camii. Köşk minareli

Malatya’da örnekleri olduğu gibi Anadolu’nun iç bölgelerinde Nevşehir Avanos ve Gülşehir’de sıkça görülen, doğrudan yapıya veya avlu duvarının bir cephesine bitişik bir merdivenle çıkılan bir şerefeden ibaret köşk tipi minareler bulunmaktadır.

Selçuklu ve Osmanlı devrinde halk ilk Mescid-i Nebi'yi örnek alarak mütevazı mahalle camileri yaptırdığı halde başta padişah olmak üzere iktidar sahipleri bilhassa gösterişli büyük kubbeli camiler yaptırmaya özen göstermişlerdi. Zira ne peygamber Hazreti Muhammed ne de onun dört halifesi zamanında yaptırılan camilerin hiçbirisinde minare ve kubbe yoktu. Minareler kilise çan kulelerinden, kubbe roma tapınaklarından ve kiliselerinden esinlenilerek sonraki devirlerde camilere ilâve edilmiştir.

***

Fotoğraf Yazı: Fikri Demirtaş

fikridt@hotmail.com