Hekimhan Cevizi: Tarihi, Kültürü ve Bugünü

Fotoğraf: Müslüm Mutlu 2023

Hekimhan Dursunlu köyü 400 yıllık anıt ceviz ağacı

Anadolu'nun bereketli topraklarında yetişen pek çok değerli ürün arasında Hekimhan cevizi, hem lezzeti hem de kültürel mirası ile özel bir yere sahiptir. İnce kabuğu, üstün aroması ve sağlık açısından sunduğu faydalarla dünya çapında tanınan bu ceviz, yüzyıllardır Malatya’nın Hekimhan ilçesinde üretilmekte ve bölgenin kimliği ile bütünleşmiş bir değerdir. Bu makalede, Hekimhan cevizinin tarihçesini, kültürel önemini ve bugünkü ekonomik değerini inceleyeceğiz.

Hekimhan cevizinin tarihi, kültürü ve bugünü" konusunu araştırmak için 2023 yılnda Hekimhan'a gittiğimde, Dursunlu köyündeki 400 yıllık anıt ceviz ağacı beni büyüledi. Fotoğraf sanatçısı Devlet Demir yollarından emekli arkadaşım Müslüm Mutlu ile birlikte bu tarihi ağacı görüntülemek için özel bir yolculuk yaptık.
15- 20 metre göğe uzanan yedi kollu dallarıyla adeta devasa bir şemsiye gibi gölgesini yere seren bu anıt ceviz, yüzyıllardır köyün sembolü olmuş. Koyu gölgesi altında, güneş ışınları yaprak aralarından sızıp yere düşer ve parıltılı desenler oluşturur, sanki tabiatın ebru sanatı gibi. Dalları üzerindeki olgunlaşmış cevizler, kabuklarını çatlatarak toplanmaya hazır bekler. Ağacın dibinde yer alan serin sularıyla ünlü Başpınar, hem köylülerin hem de yaban hayatının vazgeçilmezidir. Köylüler, yaz kış demeden evlerine su taşımak için buraya gelir, huzurlu bir ortamda dinlenir ve sohbet ederler. Ağaç, sincaplar ve kargalar için de adeta bir ziyafet sofrası gibidir.
Aslında ağaçlar, sadece kendi türleri için değil, tüm ekosistem için yaşar. İnsanlar, böcekler ve diğer canlılarla birlikte doğal bir döngünün parçasıdırlar. Her canlı türü gibi, ceviz ağacı da bu döngüye hizmet eder.

Hekimhan Cevizinin Tarihçesi

Fotoğraf: Müslüm Mutlu Hekimhan Dursunlu köyü

Hekimhan Cevizi diye tabir edilen juglans regia L.türüne aittir.

Ceviz, Anadolu’da köklü bir geçmişe sahip olup, tarih boyunca besin, ilaç ve sanayi alanında kullanılmıştır. Arkeolojik buluntular, ceviz ağacının Orta Asya'dan Anadolu'ya yayıldığını ve binlerce yıldır bu topraklarda yetiştirildiğini ortaya koymaktadır. Tarihi İpek Yolu üzerinde yer alan Malatya’nın Hekimhan ilçesi, ceviz üretimi açısından ideal bir coğrafyaya sahiptir. Ceviz ağacının uzun ömürlü olması ve yavaş büyümesi, bu ürüne verilen önemi daha da artırmaktadır.

Ceviz ağaçlarından Ekim ayında silkelenerek toplanır. Cevizin üzerindeki yeşil kabuklar soyulur, varsa çürük olanlar ayıklanır ve daha sonra güneşe serilerek kurutulur.

Hekimhan Cevizinin farklılığı ilçemiz ekolojisi ile ilgili olduğu kadar, bu ekolojide meydana gelen genotiplerlede ilgilidir.

Hekimhan Cevizinin Kültürel Anlamı

Hekimhan cevizi, bölgenin yalnızca ekonomik bir ürünü değil, aynı zamanda kültürel kimliğinin bir parçasıdır. Ceviz hasadı, yerel halk tarafından bir festival havasında kutlanır ve bu süreçte köylerde çeşitli oyunlar ve ritüeller gerçekleştirilir.

Köydeki asırlık ceviz ağaçları, sadece gölge ve meyve vermekle kalmıyor, aynı zamanda çocukların en eğlenceli oyun alanlarına dönüşüyor. Çocuklar, bu dev ağaçların dallarına tırmanıp salıncaklar kurarak saatlerce keyifli vakit geçiriyor. Sadece çocuklar değil, büyükler de bu doğal salıncakta sallanarak çocukluklarına dönüyor, hayatın basit güzelliklerini yeniden keşfediyor.

Özellikle çocukların oynadığı geleneksel ceviz oyunları, nesiller boyu aktarılan bir kültürel mirastır. Bu oyunlardan birinde,

oyuncu sayısı en az iki kişi olmak şartıyla fazlada olabilir. Düzlük alanda 50 santimlik atış için düz çizgi çizilir. Buna 4-5 metre mesafeden ikinci bir çizgi çizilir. Bu çizginin üzerine her oyuncu birer ceviz koyar.

Oyuncular başlamak için ellerindeki birer cevizi sırasıyla ceviz koydukları yerden atış çizgisine atış yaparlar.

Çizgiye en yakına atandan itibaren atış sırası belirlenir.

Oyuncular çizilen çizginin arkasına geçer. Her oyuncu atış yapmak için özel olarak kendi seçtiği damgalı oyun cevizini çizgi üzerindeki cevizlere doğru sırayla fırlatırlar. Cevizi vuran çocuk çizgi üzerindeki bütün cevizleri alır. Her ceviz vurulduğında oyun tekrar başlar.

Cevizler bittiği zaman tekrardan konur. En çok ceviz alan oyuncu kazanmış olur.

Cevizin Faydaları Nelerdir?

Cevizin Sağlık Faydaları:

* Beyin sağlığı: Yüksek miktarda omega-3 yağ asidi içeren ceviz, beyin sağlığı için oldukça faydalıdır.

* Kalp sağlığı: Cevizdeki antioksidanlar, kalp hastalıklarına karşı koruyucu etkiler gösterir.

* Kolesterol: Kötü kolesterol seviyesini düşürmeye yardımcı olur.

* Enerji: Yüksek enerji içeriği sayesinde uzun süre tokluk sağlar.

Sonuç olarak, ceviz, mutfaklarımızda hem lezzet hem de sağlık açısından önemli bir yere sahiptir. Çeşitli yemeklerde ve atıştırmalıklarda kullanabileceğiniz ceviz, beslenmenize katkı sağlayacaktır.

Ceviz içinin kullanım alanları

Ceviz, mutfaklarımızda çok yönlü kullanım alanı bulan değerli bir besindir. Atıştırmalık olarak tüketilen cevizli kurabiyeler, kekler ve turtalar sofralarımıza lezzet katar. Ayrıca, etsiz çiğ köfte, içli köfte gibi geleneksel lezzetlerimizin vazgeçilmez malzemelerinden biridir. Hem tatlı hem de tuzlu pasta yapımında cevizin eşsiz aroması ve dokusu tercih edilir.

Cevizin diğer kullanım alanları:

* Salatalar: Yeşil salatalara ceviz ekleyerek hem lezzetini artırabilir hem de besin değerini yükseltebilirsiniz.

* Kahvaltılar: Yoğurt, peynir ve balla birlikte tüketilen ceviz, enerji verici ve sağlıklı bir kahvaltı seçeneği sunar.

* Soslar: Bazı soslara ceviz ekleyerek farklı bir lezzet elde edebilirsiniz. Örneğin, cevizli pesto sos makarnalara çok yakışır.

* Et yemekleri: Tavuk veya balık yemeklerine ceviz ekleyerek hem lezzetlerini zenginleştirebilir hem de daha besleyici hale getirebilirsiniz.

* Dondurma: Ev yapımı dondurmalara ceviz parçaları ekleyerek farklı bir lezzet deneyimi yaşayabilirsiniz.

Hekimhan Cevizinin Ekonomik Değeri ve Üretimi

Türkiye, ceviz üretimi açısından önemli bir konuma sahiptir ve Hekimhan, bu üretimin başlıca merkezlerinden biridir. İnce kabuğu, yüksek yağ oranı ve benzersiz aromasıyla diğer ceviz türlerinden ayrılan Hekimhan cevizi,

Hekimhan ilçemizde TÜİK in resmi verilerine göre yaklaşık 38000 ceviz ağacı vardır, 2023 yılı ağaç başı ortalama verimi 21 kg. dır. 2023 yılında İlçede yaklaşık 800 ton ceviz ceviz üretimi olmuştur. Bu yıl (2024) yaklaşık aynı seviyede üretim miktarı ve kilosu 150 ₺den 120 milyon ₺gelir beklenilmektedir

Hekimhan cevizinin en önemli özelliklerinden biri yağ oranıdır. Yetkililer, bu cevizdeki yağ oranının %63 olduğunu ve bu değerin dünyada eşi benzeri bulunmadığını ifade etmektedir. Ayrıca cevizin "keten gömlek" olarak adlandırılan ince kabuğu, onun kolayca kırılmasını sağlar ve iç doluluk oranı oldukça yüksektir. Ekim ayının başında başlayan ceviz hasadı, geleneksel yöntemlerle yapılmakta olup, cevizler dallarından sırıklarla düşürülerek toplanır ve güneşte kurutularak satışa sunulur.

Hekimhan Cevizinin Tescillenmesi ve Önemi

Malatya'nın Hekimhan ilçesinde yetişen ceviz,

Türk Patent Enstitüsü tarafından15 Ağustos 2018 tarihinde 35 Sayılı Resmi Coğrafi İşaret ve Geleneksel Ürün adı "Hekimhan cevizi" ismiyle tescillenmiştir.

Hekimhan cevizi, coğrafi işaret belgesi almış olmasının yanı sıra ilçede bulunan kaliteli cevizlerden seleksiyon yoluyla ıslah edilerek Kayısı Araştırma Enstitüsü tarafından Kozdere mahallesi( Köyü) "Kozdere" ismiyle üstün kalite özellikleri olan bir çeşit tescil edilerek Tarım ve Orman Bakanlığı Tohumluk Tescil ve Sertifikasyon Merkez Müdürlüğü tarafından oluşturulan Milli çeşit listesinde yerini almıştır.

Kayısı Araştırma Enstitüsü tarafından yapılan çalışmalar, Hekimhan cevizinin yüksek iç randımanına, ince kabuğuna ve beyaz iç rengine, yüksek protein ve yağ oranına sahip olması, ağızda bıraktığı aromasına dikkat çekmektedir.

Tarım ve Orman Bakanlığı, Hekimhan cevizini milli çeşit listesine dahil ederek, bu değerli ürünü koruma altına almıştır. Özellikle 1200-1700 rakımlı bölgelerde yetiştirilen bu ceviz, Türkiye'nin en kaliteli ceviz türlerinden biri olarak kabul edilmektedir.

Cevizin Tarihi ve Mobilya Endüstrisindeki Yeri

Ceviz ağacı, yalnızca meyvesiyle değil, aynı zamanda kerestesiyle de sanayide önemli bir yer edinmiştir. Ceviz odunu, mobilya ve silah endüstrisinde en değerli hammaddelerden biridir.

Ahşap oymacılığında kullanılan ağaç türleri arasında işçilik ve dayanıklılık açısından en önemlilerinden biri ceviz ağacıdır. Bu nedenle, el sanatları alanında önemli bir yere sahip olan ahşap oymacılığının temel ham maddesi olarak kabul edilir.

Ceviz ağacından üretilen eşyalar, uzun ömürlü ve sağlam olmalarıyla bilinir. Bu özelliklerinden dolayı oldukça değerlidirler. Ayrıca, estetik damar desenleri ve zarif şekilleri sayesinde mobilya ve ince doğramacılık işlerinde sıklıkla tercih edilir.

Asırlar boyunca ceviz ağacı kerestesi, dini ibadethaneler (kiliseler, havralar, camiler) ve sivil mimari yapıların (saraylar, köşkler, konaklar, şatolar) iç dekorasyonunda, bıçak, kılıç gibi kesici aletlerin kabzalarında en çok tercih edilerek kullanılmıştır. Özellikle Anadolu coğrafyasında Ermeni, Süryani ve Rum ustalar, ceviz ağacını kullanarak birçok sanatsal eser ortaya koymuşlardır.

Camilerde minberler, rahleler, tavanlar, saraylarda veya evlerde kapılar, sandıklar, dolaplar, mücevher kutuları, tahtlar, beşikler ve sofra altlıkları gibi pek çok eşya ceviz ağacından üretilmiştir.

Söylencelere göre Hekimhan yöresindeki ceviz ağaçlarının kerestesi, cami, kilise, Osmanlı sarayı ve hatta Vatikan gibi önemli yapılarda iç mimaride kullanılmıştır.

Özellikle Anadolu’dan toplanan asırlık ceviz ağaçları, Avrupa’daki mobilya üreticileri tarafından büyük talep görmüştür.

1950'li yıllarda Anadolu'nun pek çok köyünde, simsarcılar tarafından yoksul köylülerden asırlık ceviz ağaçları satın alınmış ve bu ağaçlar tomruk haline getirilerek yurt dışına ihraç edilmiştir. Hekimhan’ın Kurşunlu, Kozdere, Köylüköyü, Kocaözü, Karamahmut, Güzelyurt, Dursunlu, Basak, Saz gibi mahallerinde (köylerinde) gövdesine dört-beş kişinin el ele vererek ancak sarabildiği bu devasa ceviz ağaçları, büyük bir hızla kesilerek yok edilmiştir.

Hekimhan Ceviz, Maden ve Kültür Festivali

Hekimhan cevizi, ilçenin kültürel tanıtımında da önemli bir rol oynamaktadır. 2009 yılından itibaren düzenlenen "Hekimhan Ceviz, Maden ve Kültür Festivali", ilçenin ulusal ve uluslararası alanda tanıtımını amaçlamaktadır. Festival, Hekimhan'ın turizm potansiyelini artırmak ve bölgeyi uluslararası platformlarda tanıtmak açısından büyük bir öneme sahiptir.

Sonuç

Hekimhan cevizi, Anadolu’nun zengin tarım mirasının en güzel örneklerinden biridir. Tarihi boyunca hem ekonomik hem de kültürel anlamda büyük bir değer taşıyan bu ceviz, bugün de bölgenin önemli geçim kaynaklarından biridir. Sağlık açısından faydaları, sanayideki kullanımı ve kültürel ritüellerdeki yeriyle Hekimhan cevizi, Anadolu'nun zengin doğasının bir simgesi olarak varlığını sürdürmektedir.

Fotoğraf Galerisi: