Arguvan Bozkır Gezisi ve Çetene Ağacı: Prof. Dr. İbrahim Atalay'ın Küresel Isınma Konferansı İzlenimleri
Malatya'dan Arguvan'ın türkülerle yankılanan yollarına doğru, Magma dergisi yazarı Orhan Alkaya ile birlikte unutulmaz bir yolculuğa çıktık. Takvimler 17 Nisan 2025'i gösteriyordu. Arabamızda Arguvan'ın içten ezgileri eşlik ederken, hedefimizde türküleriyle ünlü Arguvanlı sinema sanatçısı İlyas Salman'ın da memleketi olan, bozkırın ortasında yeşermiş mütevazı ama kendine özgü bir Türk Alevi köyü, "Gecekondu" vardı.
Köyün içinden geçtikten sonra ulaştığımız yamaçta, çitlenmik ağaçlarının heybetiyle karşılaştık.
Arguvan Asar Mahallesi Muhtarı Hüseyin Salman ile gerçekleştirdiğim telefon görüşmesinde, Gecekondu köyünün Malatya Büyükşehir Belediyesi'nin kurulmasıyla birlikte Arguvan Asar Mahallesi'ne bağlı Gecekondu Sokağı olarak değiştiği bilgisini edindim. Muhtar Salman ayrıca, yöre halkının çitlembik ağacına "çetene" ve "sakız ağacı" dediğini de belirtti.
Yüksek rakımın henüz baharı tam olarak hissettiremediği bu coğrafyada, tam yirmi anıt ağaç yapraklarını ve çiçeklerini açmak için sabırla bekliyordu. Ancak her bir çitlenbik ağacının gölgesi, etrafını canlı bir yeşil örtüyle sarmalayarak ağaçların dingin bekleyişine adeta bir kontrast oluşturuyordu. Köyün üzerinde doğal bir seyir terası gibi duran Yaylacık ve Çaputlu Çalı mevkii, bu kadim ağaçlara ev sahipliği yapıyordu. Köylüler için bu çeteneler sadece ağaç değil, aynı zamanda bir inanç ve gelenek sembolüydü. Tellerle çevrili bir ağacın dallarına bağlanan çaputlar, sessizce göğe yükselen dileklerin taşıyıcısıydı. Bu kutsal emanetlere gösterilen özen, kuruyan dalların bile Abdal Musa lokmasında yakılmak üzere saklanmasından belli oluyordu.
Türkiye coğrafyasının önemli isimleri arasında gösterilen hemşehrimiz Prof. Dr. İbrahim Atalay'ın 16 Nisan 2025 tarihinde Malatya Turgut Özal Üniversitesi'nde verdiği "Küresel Isınma ve İklim Değişikliğinin Türkiye'ye Olası Etkileri" konferansına katılmıştım.
Malatya'nın doğal zenginlikleri, Prof. Dr. İbrahim Atalay'ın küresel ısınma ve iklim değişikliğinin Türkiye üzerindeki etkilerine dair çarpıcı tespitleriyle bir kez daha gündeme geldi.
Atalay, "Akdeniz'de az sayıda da olsa görülen, günümüzde soğuk bölgelerde yetişen sarıçam ve huş ağacı buna örnektir. Bu ağaçlar bölgede buzul döneminden kalmış relikt bitkilerdir," demişti.
Atalay'ın Akdeniz Bölgesi'ndeki relikt bitki örneklerini aktarırken Hekimhan'daki sarıçamlara değinmesi, bölgemizin jeolojik ve biyolojik mirasının ne denli önemli olduğunu gözler önüne serdi.
Hekimhan Köylüköyü Mahallesi'nde bir küme halinde bulunan sarıçamları görüp bir tanıtım yazısı yazmıştım.
18 Nisan 2025 Cuma günü, değerli hemşehrimiz Prof. Dr. İbrahim Atalay Beyefendi'nin teşrifleriyle, Turgut Özal Üniversitesi Ziraat Fakültesi öğretim üyesi Prof. Dr. Bayram Murat Asma'nın kıymetli organizasyonuyla Barguzu'daki bahçemde anlamlı bir buluşma gerçekleşti. Saat 13:00'te başlayan bu özel etkinlikte, Prof. Dr. İbrahim Atalay'ın yanı sıra bir grup arkadaşla bir araya gelindi. Ev sahipliğimde sunulan yöresel lezzetlerle dolu öğle yemeği (fırın tava ve pilav ), katılımcılara keyifli ve derinlikli bir coğrafya sohbeti için samimi bir ortam sağladı. Prof. Dr. İbrahim Atalay hocamız ile zirai dondan etkilenen kayısının durumunu, yaşanılan iklim değişikliğini, son 20 yılda değişen Malatya iklimini ve birçok konuyu konuştuk. Bu buluşma, hemşehriler arasındaki dayanışmayı ve bilgi paylaşımını pekiştiren değerli bir anı olarak hafızalarımıza kazındı.
Bu bağlamda, Arguvan ilçesinin Gecekondu Mahallesi'nde gözlemlediğim, Malatya"nın diğer yerlerinde de bulunan bu köyün dışında bu yörede rastlanmayan bir çetene ağacı kümesi de akıllara aynı soruyu getiriyor: Bu nadir ağaçlar da tıpkı Hekimhan'ın sarıçamları gibi buzul çağının sessiz tanıkları mı?
Yaklaşık otuz haneden oluşan bu küçük köyün sakinlerinin çoğu, geçimlerini sağlamak amacıyla İstanbul gibi büyük şehirlere göç etmişti. Geriye kalan çocuklar ise taşımalı eğitimle Arguvan merkezindeki okullara gidiyordu. Köyün eski ilkokulu artık bir kültür merkezi olarak hizmet verirken, hemen yanı başındaki Cemevi topluluk için önemli bir buluşma noktasıydı.
Gecekondu köyünün sakin bir köşesinde, bahar aylarında rengarenk kuşlara ev sahipliği yapan minik bir Baz gölü parıldıyordu. Yazın suların çekilmesiyle ortaya çıkan beyaz toprak ise bambaşka bir manzara sunuyordu.
Yol boyunca uzanan bozkır, adeta bir renk cümbüşüydü. Tarlalara ekilmiş yaklaşık otuz santimetre boyuna ulaşmış arpanın açık yeşil tonları, buğdayların koyu yeşiliyle yan yana uzanıyordu. Ancak 12 Nisan'da yaşanan beklenmedik soğuklar, bazı bölgelerde bitkilerin köklerini kurutmuş, don olayıyla birlikte tarlalara hüzünlü bir sessizlik çökmüştü. Buna rağmen, Bozkırın engebeli coğrafyası, güneşin altın rengi ışıklarıyla yıkanırken adeta bir görsel şölen sunuyordu. Yüzey şekilleri, tepelerin yumuşak kıvrımları ve vadilerin derinlikleriyle hareketlilik kazanmıştı. Güneşin sıcak tonları, bu girintili çıkıntılı arazi üzerinde dans ediyor, ışık ve gölge oyunlarıyla her bir kıvrımı ve tepeyi belirginleştiriyordu. Bu doğal manzara, tıpkı Van Gogh'un fırçasından çıkmış tarla tablolarının canlılığı ve etkileyiciliği gibiydi. Her bir tepe, sanki özenle yerleştirilmiş birer fırça darbesi gibi duruyordu. Vadilerin gölgeleri ise bu altın rengi palete derinlik katıyordu. Bozkırın bu beklenmedik estetiği, sert ve kuru imajının ötesinde, doğanın kendi elleriyle yarattığı büyüleyici bir sanat eseri sunuyordu.
Arguvan bozkırı, türkülerin ve geleneklerin yankılandığı bu topraklarda, hem hüznü hem de umudu aynı anda barındırıyordu.
Çitlembik ağaçlarının gölgesinde huzurla dinlendikten sonra, fotoğraf makinelerimizle bu asırlık tanıkların ve sonsuzluğa uzanan bozkırın zamansız güzelliğini yakalamak için deklanşöre bastık. Her bir çitlembik dalının kendine özgü kıvrımları, bozkırın rüzgarla salınan otlarının dansı ve uzaklarda beliren engebeli tepelerin silueti, objektiflerimizde özenle birer anıya dönüştü.
Köyün yükseklerinden, tozlu stabilize bir yoldan Yazıhan Karaca köyüne doğru ilerlerken, gökyüzünde hayranlık uyandıran bir gösteriye şahit olduk. Bu büyüleyici senfoniyi kaçırmamak için arabamızı kenara çektik.
Gün ortasının yakıcı güneşi altında, Malatya'nın uçsuz bucaksız hozan tarlasının üzerinde heyecan verici bir av gösterisi yaşanıyordu. Gökyüzünde beliren yaklaşık 40-50 kerkenezden oluşan bir sürü, adeta birer akrobat gibi geniş daireler çizerek süzülüyordu. Bu zarif gündüz yırtıcılarının her biri, yaklaşık 35 santimetrelik boylarıyla gökyüzünde ustaca manevralar yapıyor, keskin gözleriyle aşağıdaki hareketliliği tarıyordu.
Birden, sürüdeki her bir kuş sihirli bir şekilde havada asılı kaldı. Bu "hovering" anı, zamanın durduğu bir andı sanki. Aşağıda, güneşin kavurduğu hozan tarlasının sunduğu zengin ziyafet davetkar bir şekilde seriliyordu: irili ufaklı böcekler, toprağın altında gizlenen kemirgenler ve güneşin sıcaklığında hareketlenen sürüngenler.
Keskin bakışlarına bir hedef takılan her bir kerkenez için artık bekleyiş sona ermişti. Kanatlarını vücutlarına doğru ustaca katlayarak, bir ok gibi hızla aşağıya doğru pike yaptılar. Bu ani ve çevik dalış, adeta gökyüzünden inen birer şimşek gibiydi. Saniyeler içinde avlarını pençelerine geçiren yırtıcılar, zaferle tekrar gökyüzüne yükseliyor, gagalarında taptaze bir öğle yemeğiyle bulutların arasında kayboluyorlardı. Bu nefes kesen av manzarası, doğanın vahşi ve büyüleyici döngüsünün canlı bir örneğiydi.
Orhan beyle birlikte yere oturduk dakikalarca bu gösteriyi izledik, avcıların aksine tüfeklerimize değil, fotoğraf makinelerimizin deklanşörüne dokunarak bu eşsiz anları ölümsüzleştirdik.
Aracımıza dönerken, göz alabildiğine uzanan bozkırın engebeli tepelerinde, kimi henüz yeşermeye başlamış kimi ise nadasa bırakılmış tarlaların ötesinde, Boztepe Barajı'nın dingin suları parıldıyordu. Barajın huzurlu yüzeyi ve onu çevreleyen bozkırın yarattığı o kendine has tezatlığı da objektiflerimize yansıttık.
Bu yolculuk, ruhumuzu tazeleyen, unutulmaz bir görsel şölen sundu bize. Arguvan'ın dümdüz ovalardan farklı, irili ufaklı tepelerle bezeli bozkırında yürümek, keşfetmek bambaşka bir keyifti. İçimizde tarifsiz bir huzur ve dinginlik hissettik.
Yanımda yörenin her karış toprağını, her tepesini, suyunu ve ağacını adeta ezbere bilen dostum Orhan Alkaya vardı. Yıllarca bu topraklarda fotoğraf çekmiş olan Orhan Bey, sohbetimiz sırasında "Bozkırın Ruhu" adlı araştırma yazısının etkileyici fotoğraflarının Mağma dergisinde ve Malatya Haber com'da yayınlandığını gururla anlattığı bu güzel araştırma yazısını okumuştum.
Alkaya, sohbetine devam ederken, "Baharın bu kendine özgü güzelliği, yerini yaz aylarında ekinlerin, buğdayların altın sarısı rengine bıraktığı hasat zamanının coşkusuna bırakır," dedi. "Tarlalarda traktörlerin, kamyonların, biçerdöverlerin telaşlı hareketliliği, sonrasında ise sarının her tonunun hakim olduğu hozan tarlalarında otlayan çobanların, davar sürülerinin, ineklerin bu geniş bozkırın içinde yer alması, fotoğraf sanatçıları için adeta doğal bir stüdyo gibidir."
Orhan Beyin Magma dergisinde ve , 5 Ocak 2020 yılında Malatyahaber.com'da yayınlanan "Andolu:Bozkırın Ruhu" yazısında Çoban Kasım'ın şu sözlerine yer veriyordu:
"(...)Bu alemin imparatoru güneştir. Geceleri bir süreliğine yerini ay ve yıldızlara bıraksa bile. Bu toprakların güneşten saklayacağı hiçbir şeyi yoktur. Altına saklanacağı ormanları yoktur, yalçın kayalıkları, mağaraları yoktur. Onun içindir ki bozkırın insanı da hayvanı da, her türlü mahlukatı da, güneşe boyun eğmiştir, ona uygun yaşar. Dört bir yanımız açıktır. Biz dostumuzu da düşmanımızı da taa uzaktan açık seçik tanırız. Şu tepedeki doğanı görüyor musun? O şimdi mutlaka bir fareyi gözlüyor. Birazdan tepesine binecektir. O binmese yılanlar halledecektir. Buralarda av da avcı da aşikardır. Aslında biz güneşin altında çıplak gibiyizdir."
Orhan Bey'in bu sözleri, bozkırın sadece coğrafi bir tanımlama olmadığını, aynı zamanda derin bir felsefi anlam taşıdığını bir kez daha hatırlattı.
Yüzyıllardır söylenen "Bozkırda dost da düşman da bellidir" sözü, bu yalın ve çetin coğrafyanın, insan ilişkilerini de aynı ölçüde net ve dürüst kıldığına dair bir inancı yansıtıyordu sanki. Bu topraklarda her şey olduğu gibiydi, tıpkı bozkırın kendisi gibi.
Arguvan'ın içten türküleri, bu geniş bozkırın ruhunu ve insanlarının yaşam mücadelesini yüzyıllardır en güzel şekilde yansıtmaya devam ediyor.
Sanatçı, araştırmacı ve gezi yazarı Orhan Alkaya Bey'e, kendi aracıyla gerçekleştirdiği ve ilkokul dördüncü sınıfa kadar çocukluğumun geçtiği unutulmaz Arguvan bozkır gezisi için içten teşekkürlerimi sunuyorum.
Gezi Yorumum:
Bu gezi, sadece coğrafi bir keşif olmanın ötesinde, çocukluğumun geçtiği topraklara yapılan duygusal bir yolculuktu. Orhan Alkaya Bey'in rehberliğiyle Arguvan bozkırının derinliklerine inmek, bu kadim toprakların ruhunu hissetmemi sağladı. Çetene ağaçlarının asırlık hikayeleri, bozkırın hüzünlü ama bir o kadar da umut dolu manzarası, kuşların özgür dansı ve yöre insanının sıcaklığı unutulmaz anılar biriktirmeme vesile oldu. "Bozkırda dost da düşman da bellidir" sözünün yankılandığı bu topraklarda, doğanın ve insanın iç içe geçtiği, yalın ve dürüst bir yaşamın izlerini sürmek benim için çok değerliydi. Orhan Bey'e bu anlamlı deneyim için tekrar teşekkür ederim.
Not:
"Çitlembik ağacı (Celtis), yöresel olarak "çetene" ismiyle de bilinir. Kürtçe'de "Kezwan", Zazaca'da ise "Kozun, Kızınîr ve Qıznaw" gibi farklı adlarla anılan bu ağaç türü, ortalama 300 yıl gibi uzun bir ömre sahiptir. İnce, gri, düzgün ve parlak gövdesiyle dikkat çeken çitlembiğin kabuğu genellikle kayın ağacınınkine benzer. Kısa kümeler halinde sarkan kırmızı-siyah renkli üzümsü meyveleri bulunur.
Menengiç ve Çitlembik Aynı Şey mi?
Halk arasında sıklıkla karıştırılan menengiç ve çitlembik aslında farklı bitkilerdir. Kuruyemiş olarak bilinen menengiç (Pistacia terebinthus), Antep fıstığının yabani halidir. Özellikle sabun ve kahve yapımında kullanılan menengiç, Güneydoğu Anadolu ve Akdeniz Bölgelerinde yetişir. Menengiç, yöresel olarak bıttım, melengiç, yaban fıstığı veya bazı bölgelerde çitlembik olarak da adlandırılabilmektedir. Bu nedenle, aynı tür olmadıkları halde isim benzerliği kafa karışıklığına yol açabilmektedir."( Alıntı)
Fotoğraf Galerisi:
Yorumlar
Yorum Gönder