Anadolu’nun Hayır Çeşmeleri: Su ve Medeniyetin İzleri
Fotoğraf: Fikri Demirtaş
Anadolu’nun Hayır Çeşmeleri: Su ve Medeniyetin İzleri
“Su akar, yolunu bulur; çeşme akar, hayırını bulur.”
– Halk Sözü
Anadolu’nun kadim topraklarında, dağların eteklerinde, köy meydanlarında, han yollarında, mezarlık girişlerinde bir çeşmeye rastlamak mümkündür. Bu çeşmeler yalnızca su kaynağı değildir; insanlığın ortak medeniyet hafızasının, hayır ve paylaşma kültürünün, doğaya verilen değerin taş ve suyla somutlaşmış hâlidir.
---
Medeniyetlerin Çeşmeleri
Bu topraklarda yaşamış her medeniyet çeşmeye izini bırakmıştır:
Roma ve Bizans: Kemerli taş işçiliğiyle görkemli çeşmeler, akvedüklerle getirilen suyu halka ulaştırmıştır.
Selçuklular: Kitabelerle süslenmiş, zarif taş işçiliğine sahip çeşmeler inşa etmiştir.
Osmanlı: Vakıf kültürüyle her köyde, her han yolunda, cami avlusunda bir hayrat çeşme yapılmış; “su akarken dua aksın” anlayışıyla binlerce eser ortaya çıkmıştır.
Gerek Osmanlı döneminde gerekse de Türkiye Cumhuriyeti döneminde yapılan tarihi çeşmeler, bugünün kültürel dünyasında çok önemli bir yere sahiptir. Suları akmasa dahi çeşmelerin mimari detayları ve özenle korunan dokusu büyük ilgi uyandırır.
Bornova - İzmir 1926 (Fotoğraf Kültür Envanteri alıntı)
Alınlıkta:
“…(Vatanın) Ruhu Büyük Gazi,
…(Düşman)’ı Denize Atarken Bu Çeşmenin Bulunduğu Bel
(kahve’den) ve Denizi Temaşa Buyurmuşlardır.
…ve Bu Çeşme Muhasebe-i Husisiye (Özel İdare)
… ile Vali Kazım Paşa Tarafından Yaptırılmıştır.” yazmaktadır.
Cumhuriyet döneminde, illerde, ilçelerde, köylerde yapılan çeşmeler resmi ve imece usulüyle, planlı ve düzenli olarak inşa edilmiştir. Her ne kadar bazı bölgelerde, özellikle dağlarda, yaylalarda ve mezralarda, imkanlar doğrultusunda gelişi güzel, basit taş veya betonla yapılan çeşmeler olsa da, genel anlayış toplumsal dayanışma ve estetikle birleşmiş bir hayır anlayışı şeklindedir.
Dolayısıyla Anadolu’nun her köşesinde, tarih boyunca hem estetik hem işlevsel hem de manevi anlam taşıyan çeşmelerin varlığı göze çarpar; geçmişten günümüze suyun hayat ve hayır kaynağı olma rolü devam eder.
Anadolu’nun çok kültürlü yapısı da bu çeşmelere yansımıştır. Ermenilere, Süryanilere, Rumlara ait kitabeli çeşmeler hâlâ ayakta olanlar vardır. Onların ellerinden çıkmış taş işçiliği, yazdıkları dualar ve motifler, suyun farklı dinlerde ve toplumlarda da kutsal sayıldığının kanıtıdır. Dolayısıyla bu çeşmeler yalnızca bir toplumun değil, tüm insanlığın ortak mirasıdır.
Çeşmelerin Sessiz Çığlığı ve Hayat Bulan Sular
Hekimhan Ballıkaya (Mezirme)köyü Ağpunar
Fotoğraf: F.Demirtaş
Ülkemizde tarihi çeşmeler, ne yazık ki kaderine terk edilmiş birçok örneğin yanında, bazıları çok güzel restorasyonlarla ayağa kaldırılmış, suları yeniden akmaya başlamış ve geçmişten günümüze yaşamaya devam etmektedir. Her bir akıntı, yalnızca taşın üzerinden süzülen bir su değil; geçmişin emeğini, kültürün birikimini ve insanlığın hayır anlayışını taşıyan bir can damlasıdır.
Ne yazık ki hâlâ yosun tutmuş, kırılmış, toprağa gömülmüş, otların arasında kaybolmuş çeşmeler de vardır; bunlar adeta insanlığın ortak emeğinin sessiz çığlığı gibidir. Daha da acı olan, definecilerin bu çeşmelere “hazine var” düşüncesiyle zarar vermesidir. Oysa her kırılan taş, sadece bir çeşmenin değil, bir kültürün, bir medeniyetin de kaybıdır
Hekimhan'daki Tarihi Çeşmeler
Fotoğraf: F.Demirtaş
Memleketim Hekimhan ilçe merkezinde, Osmanlı dönemine ait onlarca tarihi kesme taş çeşme maalesef harabe hâlde beklemektedir. Yıllar önce bu konuda hem akademisyenler hem de araştırmacılar tarafından uyarılar yapılmış, ben de çeşitli yazılarımda bu çeşmelerin korunması ve restorasyonu gerektiğini dile getirmiştim. Ne yazık ki, gerekli önlemler alınmamış; çoğu çeşme bakımsız, harabe veya unutulmuş durumda.
Fotoğraf: F.Demirtaş
Bu durum, yalnızca Hekimhan’ın değil, Anadolu’nun ortak kültür mirasının kaybı anlamına gelmektedir. Her bir çeşme, taşında taşıdığı tarih, kitabelerinde sakladığı dua ve çevresinde oluşturduğu yaşam alanıyla insanlığa ve doğaya bırakılmış paha biçilmez bir mirastır. Kurumların, özellikle Kültür ve Turizm Bakanlığı, Belediyeler, Vakıflar Bölge Müdürlüğü Tarım Bakanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı ile birlikte çalışarak bu eserleri koruma altına alması, onarması ve gelecek kuşaklara aktarması artık bir zorunluluk haline gelmiştir.
Akçadağ Köy Enstitüsü Çeşmesi: Bir Hafıza Kaybı
1940 yılında açılan Akçadağ Köy Enstitüsü / Öğretmen Okulu, sadece eğitim açısından değil, mimari ve kültürel anlamda da bir değer taşıyordu. Okulun mimarı Ahsen Yapaner’in tasarladığı modern anıt çeşme, binaları gibi tescillenmiş olmasına rağmen, ne yazık ki 6 Şubat depremi öncesinde yıkılmış, harabe hâline gelmiş ve okulun hafızası adeta silinmiştir.
Okulun ve çeşmenin fotoğrafını çekerken duygulanmamak mümkün değildi. Öğrencilik yıllarımda, her sabah bu çeşmenin suyunu içmiş, yoluma tazelik ve umut almıştım. O an, yıllar önceki öğrenci Fikri ile şimdi o harabeleri gezen Fikri arasındaki köprü gibi bir bağ hissettim. Bu çeşme, sadece su kaynağı değil; yılların biriktirdiği anıların, emeklerin ve gençlik hatıralarının simgesiydi.
Düşünsenize, eğer isteselerdi bu değerli çeşmeyi, yerinden kaldırıp Malatya’da başka bir okulun bahçesine taşır ve bu hatıraları yaşatabilirlerdi. Oysa şimdi sadece taş yığınları kaldı. Bu durum, Anadolu’nun birçok köyünde, kasabasında ve kentinde, tarih ve hafızanın ihmale kurban gidebileceğini gösteriyor.
Hayırların En Güzeli: Su
Anadolu kültüründe “insanlığa ve doğaya en büyük hizmet su vermektir” anlayışı hâkimdir. Çünkü su, sadece insanların değil; kuşların, hayvanların, böceklerin, ağaçların yani tüm doğanın hayat kaynağıdır.
Hayır Çeşmesi Nasıl Yapılır?
Yol kenarında karşınıza çıkan bir çeşmeyi düşünün…
Serin suyundan kana kana içen yolcu, matarasında su dolduran çocuk, kanatlarını ıslatan serçe… Hepsi aynı kaynaktan beslenir. İşte bu manzara, hayrat çeşmesinin sadece taş ve sudan ibaret olmadığını; insanın kalbinden doğup bütün canlıların hayatına değen bir bereket kapısı olduğunu anlatır.
Dağlarda ve Derelerde Kürünlü Çeşmeler
Kırsalda, dağların eteğinde ya da derelerin kenarında yapılan kürünlü (uzun ince havuzlu) çeşmeler, sadece insanlara değil tüm canlılara su olur. Çobanların sürüleri buradan kana kana içer, yaban keçileri, kuşlar ve diğer hayvanlar bu sularda hayat bulur. Böylece hayır çeşmesi, doğanın tüm varlıklarına şefkatle uzatılmış bir el haline gelir.
İdari Süreç ve İzinler
Bir hayır çeşmesi yapmak isteyen kişi, önce çeşmenin yapılacağı yeri belirler. Ardından ilgili belediyelere dilekçe ile başvurarak resmi süreci başlatır. Kamuya açık alanlarda yapılan bu hizmetler belediyeler tarafından yetkilendirilir.
Geçmişten Günümüze Su Hizmetleri
Eskiden köylerin yol, su ve köprü ihtiyaçlarını YSE (Yol Su Elektrik) karşılıyordu. 1984’te adı Köy Hizmetleri oldu ve “Köyde hayat bizimle başlar” sloganıyla hafızalara kazındı. Bugün ise büyükşehirlerde bu görev Sular İdaresi Genel Müdürlükleri (İSKİ Kanunu kapsamında) tarafından, büyükşehir olmayan illerde il ve ilçe belediyeleri, kırsalda ise Özel İdare tarafından yürütülmektedir.
Hayır Çeşmesinin Manevi Değeri
Bir hayır çeşmesi, teknik bir yapıdan ibaret değildir. Her damlası dua, her akışı şükürdür. Bu yüzden çeşme yaptırmak; hem insana hem doğaya hayat vermek, bir ömrün ardından rahmetle anılmanın en güzel yollarından biridir.
Fotoğraf alıntı.
Şifalı Sular
Anadolu’da bazı çeşmelerin ve pınarların sularının şifalı olduğuna inanılır. Halk arasında çeşitli hastalıklara iyi geldiği söylenir; örneğin Sivas Kangal Balıklı kaplıcası, Malatya’da Dapaz Pınarı, bazı hastalıklara iyi geldiğine inanılan kaynaklar, bu inancın somut örnekleridir. Bu pınarlar, hem doğanın insan sağlığına sunduğu armağanı hem de halkın suya atfettiği kutsallığı gösterir.
Gezilerimde Gördüğüm Yeni ve Restorasyonu Yapılmış Hayrat Çeşmeler
Erzincan’ın Kemaliye (Eğin) ilçesi ve Başbağlar köylerine yaptığım gezilerde, yol kenarlarında özenle inşa edilmiş ve restorasyonu yapılmış çeşmelerle karşılaştım. Kimisi yeni yapılmış, kimisi ise geçmişin izlerini taşıyan, fakat ilmî ve estetik bir anlayışla aslına uygun şekilde onarılmıştı. Onları görünce içimde tarif edilmez bir sevinç doğdu. Çünkü her bir çeşme, yalnızca susuzluğu gideren bir su kaynağı değil, aynı zamanda insanın kalbine dokunan bir kültür mirasıdır.
Bazı çeşmelerin yanına yolcuların soluklanması için küçük kamelyeler yapılmış; etrafına dut, kavak, söğüt gibi gölgelik ağaçlar dikilmişti. Suyun berrak sesiyle ağaçların gölgesi birleşince, buralar adeta hem ruhu hem bedeni dinlendiren küçük birer cennet köşesi hâline gelmişti. Bu manzaralar, hayırseverliğin yalnızca bir ibadet değil, aynı zamanda doğayla uyumlu bir yaşam kültürü olduğunu hatırlatıyordu.
M.1910
Malatya’nın Yeşilyurt ilçesine bağlı Seyituşağı Mahallesi’nde, Meryem Ana Ziyareti yolu üzerinde tarihi ve yeni yapılmış çeşmelere rastladım. Çeşmelerin önüne yapılmış iki üç yalaklı / kürünlü çeşmeler hem insanların hem de hayvanların suya kolayca ulaşmasını sağlıyor. Bu hizmeti görünce gönlümden bir şükür yükseldi; çünkü çeşmeler yalnızca bedenin susuzluğunu değil, insanın içindeki iyilik özlemini de gideriyor.
Ne mutlu ki, geçmişin susuz taşlarını yeniden hayatla buluşturanlar ve geleceğe yeni hayratlar armağan edenler var. Her bir damla su, hayırseverlerin adını zamanın belleğinde yaşatmaya devam edecek.
Hayır Çeşmeleri İçin Öneriler
Envanter Çalışması: Tarım Bakanlığı, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Belediyeler, Vakıflar Bölge Müdürlüğü ve üniversiteler ile işbirliğiyle tüm tarihi ve yeni çeşmelerin kaydı çıkarılmalı.
Bakım ve Onarım: Tarihi çeşmelerin düzenli aralıklarla kontrol edilmesi, kırık ve bozulmuş olanların aslına uygun şekilde onarılması.
Gezici Ekipler: Issız yol kenarlarındaki, dağ başlarındaki ve yaylalardaki çeşmeler için resmi Maski gibi kurumların bünyesinde gezici bakım–onarım ve temizlik ekipleri kurulmalı.
Yeni Çeşmeler: Dağ başlarında, yaylalarda, köy yollarında, orman içlerinde ve su gözelerinde yeni çeşmeler yapılmalı.
Hayratlık Çeşmeler: Köy okullarının bahçelerine, cami, kilise, manastır gibi ibadethanelerin avlularına yaylalara , yollara hayır çeşmeleri yapılmalı. Çocuklar, öğretmenler, ibadet edenler ve köylüler , yolcular bu hayırdan doğrudan faydalanmalı.
Ağaçlandırma: Her çeşmenin çevresine dut, kavak, söğüt, ceviz, erik, armut gibi gölgelik ve meyveli ağaçlar dikilmeli; çevresi küçük bir hayat alanına dönüştürülmeli.
Definecilikle Mücadele: Tarihi çeşmelere zarar verenlere karşı yasal yaptırımlar güçlendirilmeli, köylüler ve yerel halk bu konuda bilinçlendirilmeli.
Hayırların Yönlendirilmesi: Mezar başlarında çok sayıda çeşme yapılmak yerine, gerçekten ihtiyaç duyulan dağ köylerine, yaylalara, köy yollarına ve ibadethanelerin, okulların bahçelerine çeşme yapılması teşvik edilmeli.
Çağrı
Bugün Anadolu’nun herhangi bir köy yolunda, dağ başında ya da mezarlık girişinde bir çeşmenin suyundan içtiğinizde, aslında binlerce yıllık bir kültürle buluşursunuz. Bu çeşmeler yalnızca taş ve su değil; insanlığın ortak emeği, doğanın nefesi, hayırseverliğin nişanesidir.
Geliniz, bu çeşmelere sahip çıkalım.
Her damlası dua, her taşı emanet, her gölgesi nefes olan bu hayır eserlerini birlikte koruyalım. Su, insanlığa yapılacak en büyük hayırdır; unutmayalım ki suya sahip çıkmak, geleceğe sahip çıkmaktır.
Su hayırların en güzeli, çeşme insanlığa bırakılan en kalıcı mirastır.
Emekli Öğretmen – Araştırmacı Yazar
Fikri Demirtaş
Yorumlar
Yorum Gönder